پارانویا چیست و هر آنچه که باید درباره اختلال پارانویا بدانید!

اختلال پارانویا شامل احساسات و افکار شدید مضطرب یا ترسناک است که اغلب با آزار و اذیت، تهدید یا توطئه مرتبط است. پارانویا می‌تواند با بسیاری از بیماری‌های روانی رخ دهد، اما اغلب در اختلالات روان پریشی وجود دارد. وقتی افکار و باورهای غیرمنطقی چنان قوی می‌شوند که هیچ چیز نمی‌تواند فرد را متقاعد کند که آنچه فکر یا احساس می‌کند درست نیست، افکار پارانویا به هذیان تبدیل خواهند شد. هنگامی که فردی مبتلا به پارانویا یا هذیان است، اما علائم دیگری ندارد، مانند شنیدن یا دیدن چیزهایی که وجود ندارند، ممکن است به اختلال هذیانی مبتلا گردد.

اختلال پارانویا چیست؟

اختلال پارانویا احساس غیرمنطقی و مداوم است که شخص فکر می‌کند دیگران در صدد آزار او هستند و یا اینکه مورد توجه مداوم و مزاحمت دیگران قرار می‌گیرند. این بی‌اعتمادی بدون پایه و اساس به دیگران می‌تواند عملکرد اجتماعی یا داشتن روابط نزدیک را برای فرد مبتلا به پارانویا دشوار کند. پارانویا ممکن است نشانه تعدادی از شرایط باشد، از جمله اختلال شخصیت پارانوئید، اختلال هذیانی و اسکیزوفرنی.

علائم اختلال پارانویا

علائم پارانویا می‌تواند خفیف یا شدید باشد. این علائم به علت بروز بیماری بستگی دارند، اما به طور کلی، فردی که دچار اختلال پارانویا است، می‌تواند علائم زیر را داشته باشد:

• به راحتی به دیگران توهین می‌کند
• اعتماد کردن به دیگران برای او سخت است
• با هر نوع انتقادی کنار نمی‌آید
• به سخنان دیگران بدگمان است
• همیشه در حالت دفاعی می‌باشد
• با دیگران در حالت خصمانه، پرخاشگر و بحث برانگیز است
• قادر به سازش نیست
• بخشیدن و فراموش کردن برای او خیلی سخت و یا غیر ممکن است
• به طور مداوم فرض می‌کند که مردم پشت سر او بد صحبت می‌کنند
• بیش از حد مشکوک است، برای مثال، فکر می‌کند که دیگران دروغ می‌گویند یا برای فریب دادن او نقشه می‌کشند.
• نمی‌تواند به کسی اعتماد کند
• روابط برای او دشوار است
• جهان را محل تهدید دائمی می‌داند
• به “تئوری‌های توطئه” بی اساس اعتقاد دارد

نمونه‌هایی از افکار پارانویا

تفکر پارانویا شامل الگویی از افکار است که با بی‌اعتمادی شدید، سوء ظن و این باور که دیگران در حال توطئه یا قصد آسیب رساندن به او هستند، مشخص می‌شود؛ حتی زمانی که شواهد کمی برای حمایت از این باورها وجود داشته باشد یا هیچ مدرکی وجود نداشته باشد. در ادامه چند نمونه از تفکر پارانویا آورده شده است:

• فرض اینکه دیگران برنامه‌های پنهانی دارند: شخصی با تفکر پارانویایی ممکن است اغلب تصور کند که افراد دیگر همیشه انگیزه‌های پنهانی دارند و در تعاملات خود صادق نیستند.
• تفسیر نادرست از اعمال بی‌گناه دیگران: آن‌ها ممکن است اغلب اعمال یا اظهارات بی‌گناه دیگران را به عنوان اثبات نیت بد تفسیر کنند. به عنوان مثال، آن‌ها ممکن است بر این باور باشند که ژست دوستانه یک همکار تلاشی برای جمع آوری اطلاعات برای اهداف مخرب است.
• باور به توطئه‌ها: افراد دچار اختلال پارانویا ممکن است به راحتی به تئوری‌های توطئه اعتقاد داشته باشند و رویدادها یا موقعیت‌های پیچیده را به گروه‌ها یا نیروهای مخفی و بدخواه نسبت دهند.
• مشاهده حملات شخصی: آن‌ها تمایل دارند انتقاد یا اختلاف نظر را به عنوان حملات شخصی ببینند تا بازخورد سازنده یا اختلاف نظر.
• حفظ کینه: افرادی که دارای تفکر پارانویایی هستند ممکن است برای مدت طولانی کینه داشته باشند و نتوانند اشتباهات یا ناچیزهای گذشته را کنار بگذارند.
• احتیاط بیش از حد: آن‌ها ممکن است اقدامات احتیاطی شدید را برای محافظت از خود در برابر تهدیدات درک شده انجام دهند، مانند نصب سیستم‌های امنیتی یا اجتناب از مکان‌ها یا افراد خاص.
• عدم تمایل به اعتماد: اعتماد به دیگران برای کسانی که اختلال پارانویا دارند چالش برانگیز است، زیرا آنها اغلب معتقدند که اعتماد منجر به خیانت می‌شود.
• احساس آزار و شکنجه: ممکن است احساس کنند که دائماً مورد آزار و اذیت یا هدف قرار می‌گیرند، حتی زمانی که هیچ مدرک مشخصی برای حمایت از این باور وجود ندارد.
• انزوا: تفکر پارانویا می‌تواند منجر به انزوای اجتماعی شود، زیرا افراد به دلیل ترس از آسیب دیدن یا فریب خوردن از روابط کنار می‌روند و از موقعیت‌های اجتماعی دوری می‌کنند.
• فرافکنی: گاهی اوقات، افراد مبتلا به تفکر پارانویا ممکن است افکار و مقاصد منفی خود را به دیگران فرافکنی کنند، با این فرض که دیگران نیز همان سوء ظن و بی‌اعتمادی را دارند که آنها دارند.

توجه به این نکته مهم است که افکار مشکوک یا احساس بی‌اعتمادی، به ویژه در شرایط خاص در بین این افراد رایج است. با این حال، این تفکرات زمانی به یک نگرانی تبدیل می‌شوند که پایدار و فراگیر باشند و توانایی فرد را برای عملکرد روزانه یا حفظ روابط سالم به طور قابل توجهی مختل نمایند.

تشخیص بالینی اختلال پارانویا

تشخیص عارضه‌ای که باعث پارانویا می‌شود دشوار است، زیرا احساس بی‌اعتمادی اغراق آمیز در طیفی از اختلالات روانی رایج است و همچنین در برخی از افراد مبتلا به زوال عقل رخ می‌دهد. مشکل دیگر این است که فردی که مبتلا به پارانویا است ممکن است از ترس آسیب دیدن از پزشکان، بیمارستان‌ها و سایر مراکز پزشکی دوری کند. موارد زیر در تشخیص بیماری پارانویا به کار می‌روند:

• تاریخچه پزشکی
• معاینه جسمی
• ارزیابی علائم
• تست‌های روانشناسی
• آزمایشاتی برای رد سایر اختلالات روانپزشکی که ممکن است باعث علائم شوند.

سه نوع اصلی پارانویا

پارانویا با سه حالت اصلی همراه است:

1- اختلال شخصیت پارانوئید

خفیف‌ترین نوع این بیماری است. اکثر افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید علیرغم بی‌اعتمادی به دنیا عملکرد خوبی دارند. زمانی که نگرش‌ها و رفتارهای مرتبط با این اختلال آشکار می‌شوند، اغلب متوجه می‌شویم که در بیشتر زندگی فرد وجود داشته است.

2- اختلال هذیانی

با غلبه یک هذیان بر فرد بدون هیچ نشانه دیگری از بیماری روانی مشخص می‌شود. رفتار فرد بستگی به این دارد که چه توهمی داشته باشد. به عنوان مثال، فردی که دچار توهم آزار و اذیت است، معتقد است که افراد دیگر در حال جاسوسی از او هستند یا برای آسیب رساندن به آنها نقشه می‌کشند. تعقیب می‌تواند نتیجه اختلال هذیانی باشد، برای مثال، فرد معتقد است با ستاره‌ای در سینما رابطه دارد که هرگز ندیده است. در موردی دیگر، ممکن است شخص علیرغم اطمینان مکرر پزشکان تصور کند که به بیماری وحشتناکی مبتلا شده است.

بیشتر بخوانید: اختلال اسکیزوفرنی چیست؟

3- اسکیزوفرنی

شدیدترین نوع در نظر گرفته می‌شود. با توهمات عجیب و غریب مشخص می‌شود، مانند این که شخص فکر می‌کند افکار او را از طریق رادیو پخش می‌کنند. توهمات، به ویژه نوع عجیب آن، نیز در این بیماری شایع هستند. فرد مبتلا به اسکیزوفرنی پارانوئید اغلب دنیا را گیج کننده می‌بیند و بدون درمان ضعیف عمل می‌کند.

علت بروز پارانویا

علل بروز پارانویا نامشخص است و به شرایطی که با آن مرتبط است بستگی دارد. نظریه‌های کنونی درباره علت این بیماری روانی عبارتند از:

1- ژن‌ها

تحقیقات در اینباره اندک و بی نتیجه است. برخی از مطالعات یک پیوند ژنتیکی را نشان می‌دهند در حالی که برخی دیگر اینطور نیستند. همچنین مشخص نیست که آیا استعداد ژنتیکی برای پارانویا ارثی است یا خیر.

2- شیمی مغز

مواد شیمیایی مغز (انتقال دهنده‌های عصبی) اساس افکار و احساسات را تشکیل می‌دهند. برخی از مواد مخدر مانند کوکائین، ماری جوانا و آمفتامین‌ها شیمی مغز را تغییر می‌دهند و می‌توانند افکار، احساسات و رفتارهای پارانویایی را ایجاد کنند. این امر باعث می‌شود برخی از محققان بر این باور باشند که پارانویا ممکن است یک اختلال بیوشیمیایی مغز باشد. البته علل این اختلال احتمالی ناشناخته است.

3- رویدادهای آسیب زای زندگی

برای مثال، سوء استفاده در دوران کودکی ممکن است طرز فکر و احساس فرد را در طول زندگی مخدوش کند.

4- واکنش استرسی

برخی مطالعات نشان داده‌اند که پارانویا در افرادی که استرس شدید و مداوم را تجربه کرده‌اند، به عنوان مثال، اسیران جنگی شایع‌تر است. اینکه چگونه استرس می‌تواند باعث پارانویا شود، مشخص نیست.

5- ترکیبی از عوامل مختلف

ممکن است تعدادی از عوامل ژنتیکی و محیطی که با هم کار می‌کنند باعث پارانویا شوند.

تفاوت پارانویا و پارانوئید

در واقع پارانویا یک ویژگی شخصی است که باعث می‌شود فرد بیمار نسبت به همه دنیا احساس بی اعتمادی کند و خود را از هر نظر در معرض تهدید و آسیب ببینند. او فکر می‌کند هدف همه رفتارها و گفتمان‌ها است، اما دلیل محکمی برای اثبات آنها در مقابل خود ندارد. و در مقابل، پارانوئید در واقع یک اختلال شخصیتی است که با پارانویا همراه است و فرد را درگیر پارانویا می‌کند و همزمان ویژگی‌های دیگر و عوارض مربوط به پارانویا را نیز شامل می‌شود.

پارانویا و ارتباط آن با سایر بیماری‌های روانی

پارانویا می‌تواند با چندین اختلال روانی دیگر مرتبط باشد یا همزمان با آنها رخ دهد. توجه به این نکته مهم است که داشتن افکار یا تمایلات پارانویایی لزوماً به این معنی نیست که یک فرد دارای یک اختلال خاص است، زیرا شک یا بی‌اعتمادی ممکن است گاه به گاه رخ دهد. با این حال، در برخی موارد، پارانویا می‌تواند یکی از ویژگی‌های بارز برخی از اختلالات روانی باشد یا به علائم آنها کمک کند. در اینجا برخی از روابط کلیدی بین پارانویا و سایر بیماری‌های روانی آورده شده است:

• اختلال شخصیت پارانوئید (PPD): این یک اختلال شخصیتی خاص است که با یک الگوی طولانی مدت و فراگیر از بی‌اعتمادی و سوء ظن نسبت به دیگران مشخص می‌شود. افراد مبتلا به PPD اغلب تفکر پارانویایی را به عنوان ویژگی اصلی شخصیت خود نشان می‌دهند.
• اسکیزوفرنی: پارانویا یکی از علائم رایج اسکیزوفرنی پارانوئید، زیرگروهی از اسکیزوفرنی است. افراد مبتلا به این نوع فرعی بیماری اغلب دچار توهم آزار و اذیت می‌شوند و معتقدند که دیگران علیه آنها توطئه می‌کنند یا سعی در صدمه زدن به آنها دارند.
• اختلال دوقطبی: در طول دوره‌های شیدایی یا هیپومانیک اختلال دوقطبی، برخی از افراد ممکن است افکار یا باورهای پارانویایی را تجربه کنند. این افکار می‌تواند شامل توهمات بزرگ یا سوء ظن نسبت به دیگران باشد.
• افسردگی: افسردگی شدید، به ویژه با ویژگی‌های روان پریشی، می‌تواند منجر به افکار پارانویایی شود. افرادی که افسردگی روان‌پریشی را تجربه می‌کنند ممکن است هذیان‌هایی داشته باشند که شامل مضامین گناه، آزار و اذیت یا نارسایی شخصی است.
• اختلالات مصرف مواد: سوء مصرف مواد یا ترک برخی مواد، مانند محرک‌ها یا توهم زاها، می‌تواند منجر به علائم پارانویا شود. این علائم ممکن است با پرهیز از این ماده برطرف گردد.
• اختلالات اضطرابی: پارانویا می‌تواند نشانه‌ای از اختلالات اضطرابی مختلف مانند اختلال اضطراب فراگیر (GAD) یا اختلال اضطراب اجتماعی باشد. افراد مبتلا به این اختلالات ممکن است ترس یا نگرانی غیرمنطقی در مورد پیامدهای منفی در موقعیت‌های اجتماعی یا غیر اجتماعی داشته باشند.
• اختلال استرس پس از سانحه (PTSD): در برخی موارد، افراد مبتلا به PTSD ممکن است بیش از حد هوشیاری و پارانویا را به دلیل تجارب تروماتیک خود تجربه کنند. آن‌ها ممکن است دائماً احساس مراقبت کنند یا تهدیدهایی را در محیط خود درک نمایند.
• اختلال شخصیت مرزی: افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی (BPD) ممکن است افکار پارانویا گذرا را به عنوان بخشی از احساس ناپایدار خود و روابط بین فردی تجربه کنند.
• اختلال وسواس اجباری (OCD): در برخی موارد OCD، افراد ممکن است وسواس‌های مرتبط با پارانویا یا آسیب را تجربه کنند که می‌تواند منجر به رفتارهای اجباری با هدف کاهش اضطراب آنها شود.
• اختلالات عصبی شناختی: برخی از اختلالات عصبی شناختی، مانند بیماری آلزایمر، می‌تواند منجر به هذیان‌های پارانوئید در نتیجه زوال شناختی و تغییر در ادراک شود.

درک این نکته ضروری است که وجود پارانویا به تنهایی منجر به تشخیص هیچ اختلال خاصی نخواهد شد. ارزیابی جامع توسط یک متخصص روان درمانگر برای تعیین علت زمینه‌ای و ارائه درمان مناسب در اینباره ضروری است.

عوارض احتمالی بیماری پارانویا چیست؟

افرادی که تحت درمان پارانویا قرار می‌گیرند تا حدی بهبود می‌یابند، به طوریکه علائم خفیف تا صفر را تجربه خواهند کرد. درگیری مادام العمر با پارانویا و بروز سایر شرایط مرتبط با این اختلال منجر به عوارض زیر می‌شود:

• اعتیاد به الکل
• اختلالات اضطرابی
• افسردگی
• اعتیاد به مواد مخدر
• خود جراحتی
• خودکشی کردن

پارانویا درمان نشده می‌تواند ناتوان کننده شود. در موارد شدید، افرادی که به دنبال درمان نیستند، در معرض خطر بی‌خانمانی و بیکاری خواهند بود.

درمان اختلال پارانویا چیست؟

در حالی که هیچ درمان مطلقی برای شرایطی که باعث پارانویا می‌شوند وجود ندارد، روش‌های درمان فعلی می‌تواند به فرد کمک کند تا با علائم خود کنار بیاید و زندگی شادتر و پربارتری داشته باشد. درمان بستگی به نوع و شدت بیماری دارد اما ممکن است شامل موارد زیر باشد:

1- داروها

داروهای ضد اضطراب یا داروهای ضد روان پریشی می‌توانند برخی از علائم را کاهش دهند. با این حال، فرد مبتلا به پارانویا اغلب از مصرف دارو امتناع می‌ورزد زیرا می‌ترسد این دارو به او آسیب برساند.

2- درمان روانی

این روش می‌تواند به فرد کمک کند تا با علائم خود کنار بیاید و ممکن است توانایی عملکرد خود را بهبود بخشد. با این حال، فرد مبتلا به پارانویا بعید است که آشکارا و آزادانه با یک درمانگر صحبت کند، بنابراین پیشرفت می‌تواند بسیار کند باشد.

3- مهارت‌های مقابله‌ای

هدف از درمان‌های دیگر بهبود توانایی فرد برای عملکرد اجتماعی است. این روش شامل آرامش درمانی، تکنیک‌هایی برای کاهش اضطراب و اصلاح رفتار است.

4- بستری در بیمارستان

در موارد شدید، ممکن است فرد نیاز داشته باشد تا زمانی که وضعیت ایجاد کننده پارانویا تثبیت شود، در بیمارستان بماند.

سخن پایانی

اختلال پارانویا بیماری روانی است که زندگی عادی و روابط اجتماعی فرد را دچار مشکل می‌کند. تا کنون علت دقیقی برای اینکه بدانیم ریشه اختلال شخصیت پارانویا چیست، به خوبی‌ شناخته نشده است، اما اعتقاد عامه بر این است که ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و روانی باعث بروز این مشکل می‌شوند. درمان اختلال پارانویا معمولاً شامل روان‌درمانی، مانند مهارت‌های مقابله‌ای است. برای کمک در درمانگران می توانید به مرکز مشاوره مراجعه کنید، متخصصان مراکز مشاوره  می‌توانند به افراد کمک کنند تا روش‌های واقعی‌تر و سازگارتر تفکر و تعامل با دیگران را توسعه دهند.
همچنین ممکن است در برخی موارد برای مدیریت علائم خاص یا شرایط مرتبط با پارانویا، مانند اضطراب یا افسردگی، دارو تجویز شود. با این حال، افراد مبتلا به پارانویا اغلب به دلیل بی‌اعتمادی عمیق خود در انجام درمان با مشکل مواجه هستند و درمان را چالش برانگیز می‌کنند.